Bilişsel Eğilimler

Fitts yasası bir insan hareketi modelidir. Bu yasa adını insan hareketlerini inceleyen psikolog Paul Fitts'den alır. Fitts 1954'de yaptığı çalışmalarında; insanların 2 plaka arasındaki kalem hareketlerini takip ederek bazı sonuçlara ulaştı. Çalışmayı yaparken plaka büyüklüklerini ve plakalar arasındaki mesafeyi sürekli değiştirdi. Her değişiklikte hedefe ulaşma süresini ölçmeyi de ihmal etmeyerek bir formül elde etti.

Fitts'in formülü bize; bir hedefe ulaşmak için gereken sürenin uzaklığa ve hedefin kapladığı alan büyüklüğüne bağlı olduğunu anlatır. Hedefinizin, size olan uzaklığı azaldıkça ve kapladığı alan arttıkça hedefinize isabet etme hızınız artar. Tam tersi durumda ise hedefe ulaşmadaki hata oranı artacaktır. Yani hedef ne kadar yakın ve büyük ise ulaşmak o kadar hızlı!

İnsanların bir aksiyonu kazayla yapmasını istemeyen tasarımcılar arayüzleri ve kontrol panellerini tasarlarken söz konusu aksiyonun başlatma düğmesini olabildiğince küçük tasarlayıp; sürekli hareket alanının dışında konumlandıracaktır. Ya da tam tersi makinelerin Kontrol panellerinde en büyük düğmenin makineyi durduran düğme olduğunu fark ederiz. Olur da yanlışlıkla elimiz çarparsa sorun olmaz çünkü sadece makineyi durdurmuş oluruz.

Fitts'in deneylerindeki söz konusu hedef herhangi bir aksiyon butonu da olabilir. Dolayısıyla insan-bilgisayar etkileşimini sağlayan ekranlarda da Fitts yasasının karşılığını rahatça bulabiliriz. Daha küçük butonların tıklanmasının daha zor olması ve daha çok zaman alması bu butonların boyutunu olabildiğince büyük tasarlamaya yönlendirecektir. Kullanıcının ekranda dikkatinin yoğunlaştığı alan ile ulaşması gereken buton arasındaki mesafenin de yine Fitts yasalarına göre mümkün olduğunca kısa olması gerekir.

Merak uçurumu, sahip olunan bilgi ile kayıp bilgi arasındaki boşluğu ifade eder. İnsanların bu boşluğu doldurma eğilimi vardır. Az verilen bilginin daha fazlasını öğrenme ya da bir bulmaca çıktığında çözme eğilimi bu boşluğu doldurma isteğinden kaynaklanır. Eğer iyi bir hikaye anlatıcısı iseniz, insanlarda merak açığını yaratabilir ve bu açığı kullanarak istenilen içerik içine çok rahat çekebilirsiniz. Dizilerin her bölümü soru işaretlerini artıran bir sahneyle sonlanmaz mı? Böylece bir dahaki bölümü kaçırmamaya özen gösteririz ve bu zincir bizi finale kadar sürükler. Merak uçurumunu kullanmak insanların ürünlere bağlılığını artıran bir araçtır.

1- Kullanıcıyı ekranda tutmak
2- Kullanıcıyı sayfalar arasında ilerletmek.

İnsanların çok fazla seçenek karşısında karar vermede zorluk çekmesi halidir. Karar yorgunluğu yaşanmasının tek sebebi karşımızda çok fazla seçenek olması değil aynı zamanda karar anını gün içinde çok fazla yaşamamızdır. Bu anlarda seçtiğimiz herhangi bir seçenekten tatmin olmama, karar için istediğimizden fazla zaman harcama hatta karar verme anından kaçınma gibi bir davranışı sergileyebiliriz.
‍
Çalışırken mutfağa gidip atıştırmak istediğinizde ne yiyeceğinize karar veremeden mutfaktan çıktığınız oldu mu? Peki mutfakta bulduğunuz tek yiyecek simit olsaydı aynı sonucu yaşayacak mıydınız? Markette bir ürün satın alırken aynı ürünün farklı türleri yüzünden seçimde gereğinden fazla zaman kaybettiniz mi? Ya da arkadaşınıza hediye seçerken çok fazla seçenek arasında kararsız kalıp hediye almayı başka bir güne ertelediğiniz oldu mu? İşte bu anlarda karar anının uzaması veya karar anından kaçma eğiliminizin sebebi karar yorgunluğudur.

Kullanıcı deneyimi tasarımında da insanların yaşadığı karar yorgunluğu, tasarım kararlarını etkileyebilecek ya da kullanılabilirlik ölçümünde etkisi olabilecek bir davranıştır. Kullanıcıların seçenekler arasında kaybolması yapmak istedikleri işleme karşı motivasyon düşüklüğüne sebep olabilir. Kullanıcılar hiç bir zaman gereğinden fazla düşünmek veya öngörülerinin üstünde zaman kaybetmek istemezler.

• Filtreleme ve öncelik sıralaması seçeneklerini koyarak kullanıcıya daha fazla kontrol vermek,
• Kişiselleştirme kullanarak seçenekleri azaltmak,
• Öneriler ve çok tercih edilenler gibi listeler oluşturarak daha sınırlı içerikler oluşturmak
seçim zorluğunu azaltacak kararlar arasındadır.

İnsan davranışlarına bakıldığında elde olanı kaybetme korkusunun, elde olmayanı kazanmaya duyulan heyecanın önüne geçtiği görülür. Kısacası kaybetmektense kazanmamak daha çok tercih edilir. Bağış etkisi de "kayıptan kaçınma" davranışının bir sonucudur ve sahip olmaya devam etme davranışını doğurur.

Bağış etkisi, kullanıcı deneyimi tasarımında bir kez gelen kullanıcının ürünü kullanmadaki devamlılığını artıracak bir etki olarak kullanılabilir. Önemli olan kullanıcının ürünü sahiplenmesine sebep olacak anı yaratmak ve kullanıcıyı alıştırmaktır. Daha sonra bağış etkisi kullanıcının ürünü sahiplenmesine yardımcı olur. Bu sonucun yanında yeni bir ürün tasarlamışsanız kullanıcının önceki ürünü bırakmasını sağlamak yine bağış etkisi sebebiyle zorlaşabilir.
‍
Bu etkiyi kullanarak kullanıcı bağlılığını kazanmanın en bilinen yöntemi; kullanıcıya, ürünü kullanmaya ilk başladığında ücretsiz deneme süresi tanımaktır. Bazı ürünler öğrenci paketleri ve 1-6 aylık ücretsiz sürümlerle hayatımıza girer, bu süre içinde sıkça kullanır ve alışırız. Ücretsiz kullandığımız dönem bitttiğinde ise bilmediğimiz bir ürünü kullanmaktansa alıştığımız ve hakim olduğumuz, başka bir deyişle sahiplik hissettiğimiz ürüne para ödemeyi tercih ederiz. İstenen ücret ilk hafta bize fazla geliyorken, 3 ay sonra bu ücreti ödemek ürünü kaybetmektense tercih edeceğimiz bir davranış olacaktır.

İnsanların, nihai ürünün kalitesinden bağımsız olarak, o ürünün nihai hale gelme sürecinde kısmen katkı sağladıkları takdirde, ilgili ürünün kendileri için anlam ve değerinde artış gözlenmektedir. Bu eğilimi kendi ürünlerine en iyi şekilde yansıtmış olan Ikea, bu davranış modeline de adını vermiş. Elde edilecek sonuç için emek vermek, insanlar ile emek verdikleri konu arasındaki bağı güçlendirmektedir.

Bu noktada Ikea etkisinin küçük veya büyük çaba sarf etmekle ilgili olmadığını, daha çok görevin tamamlanmasıyla ilgili olduğunu belirtmekte fayda var. Ikea etkisi, kullanıcının tamamladığı görevin sonucunda ortaya çıkan ürünün keyfini çıkarması anını temsil etmektedir. Bu noktada insanlara, kullanıcılara daha iyi bir deneyim sağlamak için işleri çok kolaylaştırmak her zaman gerekli bir yaklaşım değildir. İnsanları biraz da sonuca giden yolun deneyiminden keyif almaya izin vermek, kendilerine sunulan nihai çıktıya doğrudan sahip olmalarından daha anlamlı olabilmektedir. Kontrolün biraz da kendinde olması insanlar için önemli olabilen bir detaydır.

Kullanıcı deneyimi alanında ürün/hizmet ve kullanıcı arasındaki bağı güçlendirmek, kullanıcı gözünde kıymetin artırılması noktaları fayda sağladığını söyleyebiliriz. Peki nerelerde karşılaşırız? Biraz daha somut noktalara örnek vermek istersek; kullanıcının ihtiyaçlarına göre kendi yaratabildiği şablonlar, kendine özel profil düzenleme seçenekleri, kendi ihtiyacına uygun düzenleme, fitreleme imkanı detaylarını sayabiliriz.

İnsanlar bir konu için para, zaman, bilgi ve emek yatırımı yaptıkları takdirde ileride bu yatırımı gerçekleştirdikleri konuya geri dönüş ihtimalleri artmaktadır. Geri dönüşte yaşanan artışın yanı sıra bu yatırım sayesinde ilgili yatırımın yapıldığı konunun da kişi gözünde kıymetinin artma ihtimali yükselir. Bu eğilime doğru nokta ve miktarda yönlendirme yapıldığı takdirde tekrar kullanım için önemli bir tetikleyici yaratma şansı doğmaktadır. Ayrıca yatırımı yapan kişinin daha sadık bir yaklaşıma sahip olma olasılığı artar.
‍
Kullanıcı deneyimi alanında ağırlıklı olarak fayda sağlayacağı konular için kullanıcılarda tekrar tekrar kullanım alışkanlığını sağlamak, kullanıcının vefa duygusunu artırmak, rakip bir alternatifi tercih etme ihtimalini azaltmak başlıklarını örnek verebiliriz. Nerelerde karşılaştığımıza biraz daha somut örnekler vermek istersek; kullanıcının kendi listelerini oluşturması, kullanıcıların profil oluşturması detaylarını sayabiliriz.

Sinemaya gitmişsiniz ve harika bir aksiyon filmini izlemek üzeresiniz. O aksiyonun yanına tabii ki mısır gider diyerek patlamış mısır makinesinin önünde bulmuşsunuz kendinizi ve birazdan cazip fiyat alternatifinin kararsızlığı ile o sıkça sorduğunuz soruyu soracaksınız; orta boy mu olsun yoksa büyük mü?
‍
Yem etkisi, sunulan iki seçeneğin yanına bir üçüncü seçenek eklenerek verilecek kararı arzu edilen yönde etkilemek amaçlı faydalanılan bilişsel bir eğilimdir. "Yem", diğer seçeneklerden birini çok daha çekici hale getirmek için kurgulanır ve tüm özellikleri bu yapıyı güçlendirecek şekilde ayarlanır. Yem Etkisi, en az çekici seçeneği artık bir alternatif olmaktan çıkarır, görünmez hale getirir denebilir. Kullanıcılara akıllı bir seçim yaptıklarına ve paralarının karşılığında iyi bir değer elde ettiklerine dair güven verir.

Sadece 3 fiyatlandırma seçeneğine sahip olmak, yem etkisi stratejisine sahip olmak anlamına gelmez. Çalışması için çekici görünmesi istenen seçeneğin diğer seçeneklerden birine asimetrik olarak baskın olması gerekir. Bir "yem" diğerlerine kıyasla cazip olmadığı için bilinçaltında reddedilecek bir yaklaşım ile sunulmalıdır. Bu sayede genellikle en pahalı seçeneğin çekiciliğini artırmış olma imkanı doğar.
‍
Dijital dünyada en sık karşılaştığımız noktaya üyelik paketi alternatiflerinin sunulduğu durumları örnek verebiliriz.

Hick/Hick-Hyman yasası, mevcut uyaranların sayısı ile bir bireyin herhangi bir uyarana tepki verme süresi arasındaki ilişkinin incelenmesi sonucu ortaya çıkmış, adını da bu çalışmayı yürüten iki bilim insanından almıştır. Tercih yapacak kişinin önünde ne kadar çok ve düzensiz uyaran olursa, hangisiyle etkileşime geçeceğine karar vermesi o kadar uzun sürer. Genel olarak, Hick Yasasının uygulanma temeli basittir; uyaranların sayısını azaltın ve daha hızlı karar alma süreci elde edin. Hick Yasası'nın formülü şu şekilde tanımlanmıştır:RT = a + b log2 (n)

“RT” reaksiyon zamanı, “(n)” varolan uyarıcı (seçenek) sayısı ve “a” ile “b” bir işin gerçekleşmesi için gereken koşullara ve işin kendisine bağlı değişkenlik gösterebilen keyfi sabitler olarak belirlenmiştir.

Kullanıcı deneyimi alanında ağırlıklı olarak fayda sağlayacağı konular için seçenekleri gruplayabilme, karmaşık bir yapıyı basit adımlara bölerek aktarabilme ve kullanıcı için önemli ihtiyaç noktalarını alternatifleri arasında öne çıkarma başlıklarını örnek verebiliriz. İyi bir kullanıcı deneyimi sunabilmek için ilk olarak onların ihtiyaçlarına cevap verecek işlevleri bulmak oldukça önemlidir. İkinci olarak; onları en çok ihtiyaç duydukları belirli işlevlere yönlendirmeniz gerekir. Kullanıcılar ihtiyaçlarına giden yolda karar verme sürecine takılıp kalırlarsa, kafaları karışabilir ve ziyaretlerini hedefe ulaşmadan sonlandırabilirler.

Bandwagon etkisi, insanların bir eylemi gerçekleştirmeden önce başkalarının yaptıklarına veya düşündüklerine göre ilerleme eğiliminde olduklarını gösteren bir sosyal davranıştır. Eğer birçok insan bir fikir veya davranışı benimsemişse, bu fikir veya davranışın kabul edilme olasılığı da artar. Kısacası, insanlar bir eylemi/düşünceyi eğer başka insanlar da uyguluyorsa/düşünüyorsa onlar da uygulamaya, inanmaya daha yatkındır. Gündelik hayatta kullandığımız "sürü zihniyeti" kavramı da Bandwagon etkisinden izler taşımaktadır.
‍
İnsanların bir grupla birlikte gitme cazibesi, kendi belirli değerleri ve inançlarının önüne geçebilmektedir. Örnek vermek gerekirse, bir ekibin üyeleri, bir projedeki kusurları göremeyebilirler çünkü grup üyelerini grup düşüncesi adı verilen ilgili bir kavramda desteklemek isterler. Herkesin hemfikir olduğu bir senaryoda Bandwagon etkisinden şüphelenmek çok da yanlış olmaz.
‍
Kullanıcı deneyimi alanına baktığımızda, Bandwagon etkisi ile web sitelerinde ve mobil uygulamalarda gördüğümüz kullanıcı aktiviteleri, diğer insanların da aynı eylemi gerçekleştirdiğini gözler önüne sererek kullanılan uygulamayı veya web sitesindeki ürünleri daha cazip hale getirmeyi amaçlar.

İnsanlar yarıda kalmış işleri hatırlamakta zorlanmazken tamamladığı işleri unutmaya daha çok yatkındır. Bir görevi tamamlamadaki motivasyonumuz, o görev tamamlanıncaya kadar hafızamızda kalır ve tamamlandıktan sonra bu motivasyonumuzun sona ermesi ile artık o görevi aklımızda tutmayız. Zeigarnik etkisi, beynimizin tamamlanan işler üzerinde daha fazla enerji harcamadığını, tamamlanması gereken işlere odaklandığını fark etmemizi sağlar.
‍
Günlük hayatta da yapılacaklar listesi hazırlamamız, sonu bir olaya bağlanmayan kitap ve filmlerin hikayelerini daha iyi hatırlamamız Zeigarnik etkisinin hayatımızda yer aldığını göstermektedir.
‍
Kullanıcı deneyiminde Zeigarnik etkisine baktığımızda, kullanıcıya sunulan içeriklerde bir motivasyon sağlamak için kullanıldığını görebiliriz. Tasarlanan ürünlerde/servislerde kullanıcıya belli görevler yaptırmak için bu etkinin kullanıldığı durumlar da vardır.

Değişme teşviki zorlayıcı olmadıkça insanların kendilerine sunulan varsayılan duruma bağlı kalma olasılıkları daha yüksektir. Mevcut durumu sürdürmek ve bir şeyleri değiştirmek için harekete geçmemek insanların daha çok tercih ettiği bir davranıştır. Buna "Statüko Ön Yargısı" da denir.
‍
İnsanlara iki seçenek sunulduğunda, seçeneklerden biri mevcut durumu devam ettirme seçeneği ise insanlar bu durumu daha iyi bir seçenekmiş gibi görmeye yatkınlardır. Bu nedenle, birkaç seçenek arasından seçim yapıldığında, varsayılan olanı tercih etme eğilimi daha yüksektir.
‍
Kullanıcı deneyimi alanında, kullanıcıya sunduğunuz seçenekler arasında varsayılanların etkisinin daha  güçlü olmasıyla, kullanıcılara önceden tanımlanmış belirli seçimleri yaptırmak daha kolaydır. Kısacası, ürününüzdeki/servisinizdeki tüm varsayılanlar için bilinçli bir seçim yapmak kullanıcı açısından çok önemlidir. Bazı örneklerde kullanıcıya kolay bir kullanım sağlanmak istenirken bazı örneklerde ise kullanıcıya varsayımsal ön yargı ile başka seçeneklerin kolaylıkla kabul ettirilmeye çalışıldığını görebiliriz.

Aşamalı ilerleme ilkesi, komplike özelliklerin aşamalı olarak ortaya çıkması bir arayüzün kullanımını kolaylaştırır. Kolay kullanım için önce temel özelliklerin gösterilmesi ve daha sonra kullanıcılar alıştıkça yeni özelliklerin eklenmesi daha doğrudur. Bu noktada ne yapıyorsak basit yapmalı, ihtiyacı önceliklendirmeli ve gereksiz ayrıntılardan uzak durmalıyız. Aşamalı ilerleme ile tasarlanmış bir üründe/serviste ekranda ilk sunulan bilgiler, kullanıcıda bu bilgilerin önemli olduğu hissini uyandırır.

Aşamalı İlerleme, kullanılabilirlik anlamında etkili bir olgudur. Bir şeyin kademeli olarak sunulması öğrenilebilirlik ve verimlilik açısından işimizi kolaylaştırır; buna ek olarak hata yapılma oranını azaltır. O yüzden, başlangıçta, kullanıcılara en önemli seçenekleri gösterip sonrasında daha özelleşmiş seçenekleri sunmak kullanıcı deneyimi açısından uygun olacaktır. Eğer kullanıcı isterse daha fazla bilgiye maruz kalabilir.

Tasarlanan uygulamanın, sitenin veya sistemin basitten karmaşığa doğru kademeli olarak gitmesi kullanıcı deneyimi açısından uygundur.